Interesting Observation
God's biblical answer to Moses' question "Who are you?" - "I am who I am" (Hebrew Ehyeh Asher Ehyeh) sounds like an echo of Parmenidean philosophy.
The similarities are striking:
Pure Being - God is defined by his very existence, not by attributes or relationships.
Eternal "now" - not "I was" or "I will be", but "I am" - permanent present
Out of time - an existence independent of the temporal structure of past-present-future
Indivisibility - like the Parmenidean Being, it is not composed of parts or aspects
Parmenides comes to this through abstract philosophical reasoning, the biblical tradition presents it as a revelation of a personal God. But structurally - both point to a reality that goes beyond our usual categories of thinking about existence. This shows how deep intuitions about the nature of being can appear in different traditions - whether through speculative Greek philosophy or through religious experience. Both voices say: true existence is something more than what we see in the world of change and transience.
Perhaps that is why Parmenides still sounds so contemporary - it touches on something fundamental in our understanding of what it means to be.
Parmenides was the founder of the Eleatic school and one of the most important pre-Socratic philosophers. He lived in the 5th century BC (ca. 515-450 BC) in Elea, a Greek colony in southern Italy. He had a huge influence on later thinkers such as Plato, Aristotle, Spinoza and the great Thomas Aquinas, who wrote "ex nihilo nihil fit" - from nothing comes nothing).
But what did Parmenides do?
Well, he was perhaps the first to put pure reason at the center of philosophy – rejecting sensory and empirical knowledge as illusory and full of contradictions. Parmenides was the first to fully trust the power of the mind even when it led to conclusions radically contrary to everyday experience. His intellectual courage consisted in the fact that he did not hesitate to question the most basic beliefs about reality, if logical consequence required it. He made a transition from the study of nature based on observation to a purely logical, rational study of reality. He entered the space of abstract thinking , which is no longer based on what "seems" but on what must be if we want to think without contradiction.
He entered the realm of pure philosophical abstraction. His philosophy is one of the first examples of pure abstract thinking in the history of human thought.
So let's consider and analyze his most popular statement.
'Being is and non-being is not'
Idąc dalej, pisał:
'Being is and non-being is not'
W ten sposób Ksenofanes wykpiwał antropomorfizm, ukazując jego psychologiczne źródło: ludzie (lub inne istoty) tworzą bogów na własny obraz. To podejście miało charakter prekursorski i zapowiadało późniejsze rozważania filozoficzne na temat natury bóstwa.
Monoteizm filozoficzny
Ksenofanes był pierwszym greckim filozofem, który sformułował koncepcję jednego, najwyższego Boga – bytu absolutnego, radykalnie odmiennego od antropomorficznych bogów mitologii. Jego myśl uznawana jest za pierwowzór tzw. „Boga filozofów”, który w bardziej rozwiniętej formie pojawi się później u Platona i Arystotelesa.
Chociaż niektórzy badacze traktują Ksenofanesa jako prekursora monoteizmu, współczesne interpretacje coraz częściej akcentują immanentny charakter jego Boga – czyli jego obecność w świecie, a nie ponad nim – co zbliża jego koncepcję do panteizmu.
Cechy Boga według Ksenofanesa:
-
Jedyny i wszechobejmujący:
„Jeden Bóg, najwyższy pośród bogów i ludzi, ani kształtem, ani myślą niepodobny do ludzi.” -
Nieruchomy, lecz poruszający wszystko:
„Pozostaje zawsze w tym samym miejscu, bez ruchu, i nie przystoi mu krążyć raz tu, raz tam.”
Jednocześnie: „Cały widzi, cały myśli, cały słyszy” oraz „Bez trudu, tylko siłą swej myśli, wszystko porusza.” -
Wieczny i nieśmiertelny:
Nie narodził się i nie umiera – jest bytem wiecznym. -
Niepodobny do ludzi:
Nie przypomina człowieka ani ciałem, ani umysłem – całkowite odrzucenie antropomorfizmu. -
Wszechwiedzący i wszechmocny:
Jego wiedza i siła obejmują wszystko – działa poprzez samą myśl, bez konieczności fizycznego działania
Problem immanencji i tradycja panteistyczna
Najbardziej kontrowersyjnym aspektem teologii Ksenofanesa jest jej zdecydowanie immanentny charakter. Bóg istnieje w ramach świata i go nie przekracza – w pewnym sensie jest z nim tożsamy. Dlatego, mimo że mówi o jednym Bogu, trudno uznać Ksenofanesa za klasycznego monoteistę. Coraz więcej badaczy interpretuje jego stanowisko jako panteistyczne.
Ta wizja boskości znalazła swoją kontynuację w późniejszej filozofii. Panteizm jako spójny system filozoficzny został po raz pierwszy poważnie sformułowany przez irlandzkiego mnicha Jana Szkota Eriugenę w IX wieku, a w pełni rozwinięty przez Barucha Spinozę w XVII wieku, który utożsamił Boga z Naturą (Deus sive Natura).
Warto dodać, że panteizm znalazł też zwolenników wśród wybitnych myślicieli nowożytnych. Albert Einstein wyrażał głęboką fascynację tą koncepcją i otwarcie przyznawał, że wierzy w „Boga Spinozy” – nieosobowego, nieskończonego ducha przenikającego harmonię wszechświata.
Teoria poznania i sceptycyzm
Ksenofanes był jednym z pierwszych filozofów, którzy podkreślali ograniczenia ludzkiego poznania. Twierdził, że żaden człowiek nie może poznać jasnej i ostatecznej prawdy o bogach ani o świecie, co oznacza, że nasze sądy są zawsze subiektywne, niepełne i podatne na błąd. Jednocześnie nie negował całkowicie możliwości zdobywania wiedzy, ale zwracał uwagę na konieczność świadomości granic poznania i dystansu wobec dogmatów czy bezrefleksyjnych przekonań. W ten sposób łączył sceptycyzm z racjonalnym poszukiwaniem prawdy.
Jego poglądy stanowią zarazem prekursorstwo relatywizmu poznawczego. Ksenofanes zauważył, że różne narody tworzą różne wyobrażenia o bogach, formując je na podobieństwo samych siebie. Wskazuje to, że prawda jest zawsze uwarunkowana subiektywnie i kulturowo, a absolutne poznanie pozostaje nieosiągalne dla człowieka. Na tym tle wyprzedzał sofistów, takich jak Protagoras, którzy podkreślali, że „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy” – Ksenofanes odróżniał prawdziwe, boskie poznanie od ludzkich przypuszczeń i mniemań, które są niepełne i zawsze możliwe do podważenia.
Ta krytyka ludzkiego poznania miała ogromne znaczenie filozoficzne. Skłoniła do krytycznego podejścia wobec autorytetów i mitologii, tworząc zalążki sceptycyzmu metodologicznego – postawy otwartej na ciągłe poszukiwanie prawdy, ale świadomej jej ograniczeń. Ksenofanes wskazał na fundamentalną subiektywność ludzkiego poznania, rozróżnił wiedzę prawdziwą od opinii oraz wyraził świadomość epistemicznych granic człowieka.
Parmenides' philosophical revolution
The first step into pure abstract thinking
03 June 2025